TARİHÇE
Tanzimat’tan önce, Erzurum Eyaleti Müşirliği'nin kapsadığı sancak ve kazaların hududunu çizmekte güçlük çekilir. Bu hususta elde ettiğimiz en eski kaynak olan Katip Çelebi'nin Cihannüma'sında Eyalet-i Erzurum kısmında Erzurum’un kazası olan Gümüşhane yer almaktadır. Kazalar arasında daha sonra Gümüşhane'nin nahiyeleri olacak olan Kovans (Bugünkü Kale bucağı) ve Yağmurdere, Erzurum'a bağlı kazalar olarak gösterilmiştir.
Evliya Çelebi, Seyahatname'sinde Gümüşhane'yi Trabzon Eyaleti sınırları içerisinde göstermiştir.19. asır başlarında Osmanlı İmparatorluğunun eyalet ve sancak taksimatında görülen karışıklık, Erzurum'da daha bariz göze çarpmaktadır. Erzurum Eyaleti'nin idari taksimatını gösteren en önemli kaynak T.T.K. Kütüphanesinde bulunan iki yazma defterle İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi'nde bulunan diğer bir yazma defterdir. Bu defterler birbirini tutmamaktadır. Birinde kaydedilen bir yer diğerinde kaydedilmemiştir. Birinde kaza olarak gösterilen diğerinde sancak olarak gösterilmektedir.Bunlardan üniversite kütüphanesinde bulunan ve hangi tarihte yazıldığı belli olmayan yazma eserde ve T.T.K. Kütüphanesindeki, tarihi belli olmamakla beraber 1830 dan sonra yazıldığı tahmin edilen eserde Gümüşhane, Erzurum'un kazası olarak gösterilmektedir.Yazılış tarihinin Tanzimat'tan sonra olduğu anlaşılan differ bir yazma eserde ise Gümüşhane yine Erzurum'un kazası olarak gösterilmektedir.Tanzimat'ın ilk yıllarında Osmanlı İmparatorluğunun batıdan ilham alarak idari yapıda, yapmış olduğu değişikliğe binaen Gümüşhane Erzurum'dan ayrılarak Trabzon Eyaleti'nin bir livası olmuştur.
XIX. asrın ilk yıllarında yazıldığı anlaşılan Osmanlı Devleti'nin idari taksimatına dair bir defterde Trabzon Eyaleti'nin kazaları, şu şekilde gösterilmiştir: Trabzon, Keşap (Gümüşhane'ye tabi), Tirebolu, Maşuka (Maşka Gümüşhane'ye tabi), Arhavi, Sohum, Sürmene-Giresun (Gümüşhane'ye tabi), Rize, Yavebolu (Cörele), Unye. Soğucak, Of, Kürtün, Çavri, Gümüşhane (Vali karışmaz Torul nahiyesidir), Faş, Batum.1847 yılında Erzurum Valiliğine getirilen Hamdi Paşa, vazifeye başladığı sırada Erzurum'da Tanzimat'la tatbikinden doğan karışıklıklar henüz yaşanmamıştı. 1847 yılında yapılan idari taksimat 1849 yılına kadar devam etti. 1849 yılında Trabzon Eyaleti'ne bağlı bulunan Gümüşhane ve Ordu sancakları Erzurum'a ilhak edilerek sancak sayısı tekrar altıya çıkarıldı. 1847 taksimatında Erzurum Eyaleti sancakları dörde indirilmiştir.
Gümüşhane ile Ordu sancakları Kırım Harpleri sırasında tekrar Erzurum Eyaletine bağlandı ise de bir yıl sonra yapılan bir değişiklik ile yine Trabzon'a ilhak edildi. 1855 yılında yapılan bu değişiklik sırasında Van, müstakil bir eyalet haline getirildi. Ordu, Gümüşhane ve Karahisar-ı şarkı Trabzon'a bağlandı.1869 yılında vilayet sisteminde yapılan değişiklikler sonunda Erzincan Sancağı'na bağlı Şiran ve Kelkit kazaları Gümüşhane'ye bağlamıştır. 1870 Trabzon Salnamesinde Trabzon'un kazaları arasında Gümüşhane'yi de görmekteyiz.
II. Abdülhamit devrinde Gümüşhane yine Trabzon Vilayeti'ne bağlıdır. Bu devrin sonu olan 1908 yılında Batum, 1878'de Rusya'ya terk edildiğinden Trabzon Vilayeti Trabzon ve Gümüşhane olarak kalmıştır.
Gümüşhane, 1. Cihan Harbi sırasında (19 Temmuz 1916) Rus kuvvetleri tarafından işgal edilmiş ve 15 5ubat 1918'de tamamı ile harap bir halde geri alınmıştır.
Cumhuriyetten sonra Gümüşhane il olmuş ve Bayburt, Kelkit, Şiran, Torul ilçeleri Gümüşhane'ye bağlanmıştır.
1989 yılında il statüsüne kavuşan Bayburt, Gümüşhane'den ayrılmıştır. 1990 yılında 3644 Sayılı Yasa ile Köse ve Kürtün bucakları da ilçe statüsüne kavuşturulmuştur. Böylece Gümüşhane'nin ilçe sayısı, merkez ilçe dahil altıya ulaşmıştır.
Gümüşhane ili, Doğu Karadeniz'in iç illerinden biridir. Doğusunda Bayburt, batısında Giresun, kuzeyinde Trabzon ve güneyinde Erzincan illeriyle komşudur.
COĞRAFİ KONUM
6.575 kilometrekare yüzölçümüne sahip Gümüşhane ili Karadeniz Bölgesi’nin Doğu Karadeniz Bölümü’nün iç kesiminde 38° 45’ - 40° 12’ doğu boylamları ile 39° 45’ - 40° 50’ kuzey enlemleri arasında yer almaktadır. İl Doğusunda Bayburt, Batısında Giresun, Kuzeyinde Trabzon ve Güneyinde Erzincan ile komşudur. İlin deniz seviyesinden ortalama yüksekliği 1210 metredir.
İlimiz 657.500 hektarlık yüzölçümü ile Türkiye’nin yüzölçümünün yaklaşık % 0,84’nü oluşturmaktadır. Gümüşhane ili yeryüzü şekilleri bakımından iki farklı özellik göstermektedir: Birincisi yüksek bir plato olan Şiran, Kelkit ve Köse ilçelerini kapsayan güney kesimidir. İkincisi dar ve derin vadilerle birbirinde ayrılmış yüksek dağların bulunduğu Merkez, Torul ve Kürtün ilçelerini kapsayan kuzey kesimidir. Gümüşhane’nin ünlü yayları da kuzey kesiminde bulunur. Genel itibariyle dağlık ve engebeli bir arazi yapısına sahip olan Gümüşhane İli arazisinin %60’ını dağlar,%29’unu platolar ve %11’ini ovalar teşkil etmektedir. İlin en yüksek noktası 3.331 metre ile Abdal Musa Tepesidir.
İlin önemli akarsularından biri Gümüşhane’nin içinden geçerek Karadeniz’e dökülen 142 km uzunluğundaki Harşit Çayıdır. Kelkit Vadisi boyunca uzanan 320 km uzunluğundaki Kelkit Çayı ilin diğer önemli akarsuyudur.
NÜFUS
Ülkemizde ilk nüfus sayımının yapıldığı 1927 yılında 121 bin 797 kişi olan ilimiz nüfusu 2014 yılı Adrese Dayalı Nüfus sayımına kadar geçen 87 yıllık sürede yaklaşık olarak %34,3 artarak 146 bin 353 kişi olmuştur. 146 bin 353 kişi olan nüfusun 74.173’sı (%50,66) erkek, 72.180’si (%49,33) kadındır. Nüfusun 87.978’dü (%49.97) İl/ilçe merkezlerinde, 58.375 (%50.02) kırsalda yaşamaktadır.
2014 Yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi sonuçlarına göre Gümüşhane 81 il içinde toplam nüfus itibariyle 77. sırada yer almaktadır. İlin nüfus yoğunluğu ise km² başına 23 kişidir. İlimiz 2014 yılında binde 18,9 yıllık nüfus artış hızıyla Türkiye sıralamasında dördüncü sıradadır.
Nüfus ve yüzölçümü bakımından en büyük ilçesi Merkez ilçedir. Nüfus ve yüzölçümü bakımından en küçük ilçesi ise Köse’dir. İlin diğer ilçeleri: Kelkit, Şiran, Kürtün ve Torul’dur. Nüfus sıralamasına göre ilçeler: Merkez (52.628), Kelkit (42.415), Şiran (19.615), Kürtün (12.229), Torul (11.495) ve Köse (7.971)
EĞİTİM
İlimizde yükseköğretim öğrencilerimizle beraber toplam 36.644 öğrencimiz bulunmaktadır. Gümüşhane’de okur-yazar oranı %92’dir. Öğrenci sayısı ilimiz nüfusunun %25’ünü oluşturmakta olup; Üniversitemizin de yeni kurulmuş olması dolayısıyla bu sayı her geçen gün artmaktadır. İlimizde Kadınların okur-yazarlık oranı %87’dir.
YÜKSEK ÖĞRETİM
22.05.2008 tarih ve 5765 sayılı Kanun’la kurulan Gümüşhane Üniversitesi; İletişim Fakültesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü ve Fen Bilimleri Enstitüsü, Sağlık Yüksekokulu, Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu, Kürtün Meslek Yüksekokulu, Torul Meslek Yüksekokulu, Köse Meslek Yüksekokulu ile Karadeniz Teknik Üniversitesine bağlı iken adı ve bağlantısı değiştirilerek oluşturulan ve Rektörlüğe bağlanan Gümüşhane Mühendislik Fakültesi, Gümüşhane Meslek Yüksekokulu, Şiran Mustafa Beyaz Meslek Yüksekokulu, Erzincan Üniversitesi Rektörlüğüne bağlı iken adı ve bağlantısı değiştirilerek oluşturulan ve Rektörlüğe bağlanan Kelkit Aydın Doğan Meslek Yüksekokulu ve Kelkit Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulundan oluşmaktadır.
Aktif olarak eğitim-öğretim yapılan fakülte, yüksekokul, meslek yüksekokulunda 15.430 öğrenci öğrenim görmektedir.